Nga Baton Haxhiu
Nuk jam as nacionalist, as një njeri që e sheh botën përmes kufijve të ngurtë. Nuk më shqetëson diversiteti dhe nuk kam frikë nga ndikimet kulturore.
Përkundrazi, gjithmonë kam besuar se identitetet nuk janë të ngurtë, por një rrjedhë e përhershme mes asaj që kemi qenë dhe asaj që bëhemi. Por ka momente kur një ndjenjë e pazakontë të kap befas, një moment ku kupton se diçka është zhvendosur, diçka ka ndryshuar pa u vënë re.
Këtë ndjenjë e përjetova pas vdekjes së Anastas Janullatosit. E pashë ceremoninë, nderimin e tij nga të gjithë, prania e dy liderëve – Edi Rama dhe Kyriakos Mitsotakis – në atë ritual të fundit ishte një moment solemn, një gjest dinjitoz që kalonte përtej politikës. Por ndërsa ndiqja gjithë këtë, më erdhi ndërmend diçka tjetër: jo vetëm njeriu që po përcillej, por ajo që kishte lënë pas.
Kur disa ditë më vonë u ndodha në Korçë, në qendër të qytetit, para katedrales që ai kishte ngritur, kuptova për herë të parë diçka që nuk e kisha menduar më parë. Nuk ishte thjesht një kishë e re, nuk ishte thjesht ringritja e besimit pas dekadave të ndalimit.
Ishte diçka më e madhe, një projekt që kishte shkuar përtej besimit. Ishte një shije e përkryer helene, një vulë estetike dhe kulturore që nuk le vend për dyshime. Një prani që, nëse nuk do të flitej shqip përreth, do të më kishte bërë të mendoja se nuk ndodhesha në Shqipëri, por në ndonjë qytet të vogël në Greqi.
Dhe kështu, më lindi një pyetje që nuk kishte të bënte me kufijtë apo me nacionalizmin, por me diçka më të thellë: kur estetika dhe arkitektura ndryshojnë në këtë mënyrë, a ndryshon edhe kujtesa? A ndryshon edhe mënyra se si një qytet e sheh veten dhe si do të shihet në të ardhmen?
Janullatosi solli paqen, riktheu besimin dhe ndërtoi me mjeshtëri – por a ndërtoi ai edhe një rrëfim të ri, një rrëfim që në heshtje flet një gjuhë tjetër nga ajo që ky qytet e ka folur gjatë gjithë historisë?
Udhëtimi im drejt Korçës nisi disa ditë pas ceremonisë së varrimit të Kryepeshkopit Anastas Janullatos. Një përcjellje dinjitoze, ku përkrah meshtarëve dhe klerikëve, qëndronin dy burra që në politikë shpesh kanë shfaqur botë të kundërta: Edi Rama dhe Kyriakos Mitsotakis.
Ishin aty, njëri me dorën e mbështetur mbi gjurin tjetri me duart e bashkuara përpara, dy figura që rrallë shihet të ndalen me atë përulësi. Nderuan një njeri që kishte kaluar përtej kufijve të fesë e të kombësive. Për një çast, dukej sikur kishte rënë heshtja mbi gjithçka tjetër. Të pranishëm jo për të mbrojtur vijat mes dy shteteve, por për të respektuar një njeri që ndërtoi një tjetër lloj kufiri – atë të shijes.
Pak javë më vonë, ndërsa ecja në sheshin e Korçës, nën qiellin e hapur që mbështillej lehtë nga retë, ndjeva se gjithçka përreth fliste për të. Katedralja e madhe ortodokse, “Ngjallja e Krishtit”, qëndronte aty si një vulë e kohës së tij.
Ishte e pamundur të mos e shihje. Një prani që të drejtonte sytë dhe mendimet. E gjithë Korça, e famshme për stilin e saj evropian, për frymën borgjeze që kishte mbi supe në mënyrë të pashmangshme Perëndimin dhe Lindjen, tani kishte në zemër një monument që fliste greqisht.
Por që ta kuptosh këtë transformim, duhet të dish se çfarë ka qenë më parë.
Katedralja e vjetër e Korçës – Një elegancë shqiptare
Përpara se diktatura e Enverit të shkatërronte gurët dhe kujtesën, nga disa foto që kisha me vete aty, kishte qëndruar një tjetër kishë ortodokse, ajo e Shën Gjergjit. Një ndërtim që mbante hijen e qytetit që e rrethonte.
“Ishte moderne për kohën e saj”, shkruante Aleksandër Meksi në librin e tij.
E pastër me dy kulla që nuk i lartësonin vetëm kambanat, por edhe shijen e një komuniteti që kishte parë Perëndimin dhe nuk kishte frikë ta sillte në Shqipëri.
Ata që e njihnin këtë shije, Henri Çili i pari, më thoshte se fasada e saj ishte e përmbajtur, pothuajse simetrike në elegancën e saj, me një frymë arkitekturore që nuk i nënshtrohej as dogmës otomane e as imazhit të kishave bizantine.
Ishte një kishë që mund ta gjeje në një qytet të vogël italian, ose në ndonjë qendër urbane ballkanike ku ndikimi austro-hungarez kishte lënë gjurmët e tij.
Shkurt, shija e filantropeve atdhetarë të Korçës, Turtulli me të tjerë – rrëfente Çili.
Ajo kishë fliste shqip në formë dhe qëndrim. Nuk imponohej me kupola të rënda. Nuk kishte atë dramën bizantine. Kishte finesë.
Dhe mbi të gjitha, kishte një ndjenjë të qartë se ortodoksia në Shqipëri kishte marrë rrugën për t’u bërë diçka tjetër – një bashkim i një kishe moderne mes Perëndimit dhe Lindjes, ku shqiptari, ortodoks apo jo, mund të shihte veten pa pasur ndjesinë se i përkiste një kombi tjetër.
Pastaj erdhi heshtja. Pastaj erdhi fshirja. Pastaj erdhi Enveri dhe si një puritan komunist u shfaq si barbar. E shkatërroi kujtesën.
Janullatosi – Njeriu që ktheu besimin dhe shijen greke
Rrëfimi në Korçë nuk e ka ndjesinë e këtij shpjegimi. Që lidh kujtesën me atë që do vijë.
Kur Janullatos mbërriti në vitet ‘90, ai nuk erdhi vetëm për të rindërtuar kishat. Ai erdhi për të rindërtuar një botë. Një botë që kishte humbur jo vetëm ikonat, por edhe fjalët, ritualet dhe frymën. Këtë fshirje të kujtesës ai e tregoi me rrëfimin e tij për të ardhmen.
Henri Çili nuk është i pezmatuar vetëm për atë që Korça ka përjetuar, por shumë i prekur se ai, Janullatosi, ka ndërtuar edhe 150 kisha te tjera, rrëfen Çili.
Ai po erdhi me paqen, me buzëqeshjen e butë që nuk ndryshoi as në debatet më të ashpra, dhe ndërtoi vizionin për të bërë besimi ortodoks të ngrihej sërish mbi rrënojat e komunizmit, më thotë një miku im në Korçë.
Por bashkë me të, ai solli diçka tjetër – një estetikë të plotë, të formuar diku mes Athinës dhe Janinës, mes Epirit dhe manastireve të Peloponezit. Ishte shija e përkryer greke. Një shije që nuk kishte dilema. Një gjuhë arkitekturore që nuk linte hapësirë për dyshime.
Katedralja që ai ndërtoi në qendër të Korçës është dëshmia më e qartë e kësaj. Kupola e madhe, harqet, fasadat me gurë dhe tulla në harmoni të plotë. Dy kullat e holla që rrethojnë hyrjen – është një dizajn që e kam parë gjithkund kur kam qenë në Greqi. Nga Meteora në qytetet e vogla si Janina, në çdo fshat ku një kishë u ndërtua mbi një kodër, shija është e njëjtë.
Nëse nuk do të dëgjoja shqipen përreth në Korçë, për një çast mund të besoja se isha në një qytezë greke.
Prandaj, ajo nuk është thjesht një kishë. Ajo është një mesazh i qartë. Një mesazh që thotë se këtu ka frymë bizantine, këtu ka frymë helene. Një vulë që nuk mund ta anashkalosh. Një shije që nuk kërkon leje për të hyrë. Ajo thjesht vendoset.
Janullatos dhe shija e ardhmërisë
Janullatosi e dinte mirë se çfarë po bënte. Ai e rindërtoi besimin, por e rindërtoi edhe hapësirën e tij. Ai nuk ndërtoi thjesht kisha. Ai ndërtoi kujtesën e ardhshme. Një kujtesë që do të mbijetojë gjatë, përtej jetës së tij. Një kujtesë që një ditë, kur ndonjë i huaj të ndalet në Korçë dhe të çon kokën drejt katedrales, do të mendojë se kjo tokë ka folur greqisht më shumë sesa ka folur shqip. Jo sepse është e vërteta e plotë, por sepse gurët dhe kupolat shpesh flasin më fort se njerëzit.
Dhe kur po analizoja këtë u ktheva të rituali që kishte në Tiranë.
Kur pashë përuljen përpara arkivolit të tij, më kaloi në mendje kjo e fundit.
A ishin aty për një njeri që ndërtoi paqen? Apo për një njeri që e shënoi tokën me shijen e tij? A po nderonin jetën e tij shpirtërore apo atë estetike? Ndoshta të dyja. Sepse në Ballkan, shpesh nuk mund t’i ndash.
U largova nga Korça me ndjesinë se Janullatosi nuk la pas thjesht besimtarë më të fortë, por edhe një hartë të re ndjenjash. Një qytet që gjithmonë kishte qenë krenar për europianizmin e tij, tani kishte në zemër një kishë që flet greqisht. Dhe kjo ndoshta ishte trashëgimia më e thellë e tij – një paqe që ecën lehtë mbi gurë që do të mbajnë gjithmonë aromën e jugut.
Ajo është bukuri, është finesë. Por është edhe një kujtesë se ndonjëherë, gjuha e gurëve mund të zgjasë më shumë se ajo e njerëzve. Dhe ajo gjuhë, sot në Korçë, tingëllon shumë afër asaj që dëgjoj kur shkel në Greqi. Një greqishte e gurit, e qetë, e përhershme./AlbanianPost
